Over het Heilooër Bos, deel van het Landgoed Nijenburg


Het Heilooër Bos is een onderdeel van het Landgoed Nijenburg, nu in bezit van de Vereniging Natuurmonumenten, maar oorspronkelijk gesticht door de heren Van Egmond van de Nijenburg, waarvan Gerard aan het begin van de 18de eeuw het landhuis liet verbouwen tot ongeveer zijn huidige staat. In het midden van de 18de eeuw kwamen huis en landgoed in bezit van Cornelis van Foreest, die het bos sterk heeft uitgebreid. Op zijn hoogtepunt strekte het landgoed zich uit van De Vierstaten tot de Kerkelaan

Het landgoed omvat het Heilooër Bos, dat gelegen is op een strandwal, met aan weerszijden weilanden, die liggen in de strandvlakten. De strandwal is ca. 4000 jaar geleden gevormd. De huidige woonplaatsen Limmen, Heiloo en  Alkmaar zijn alledrie in eerste instantie op deze strandwal ontstaan. Een oudere strandwal, ca. 5000 jaar geleden ontstaan, loopt waar nu de plaatsen Akersloot en Sint Pancras liggen. Een jongere strandwal, ca. 1000 jaar oud, ligt waar nu de duinen zijn. Tussen deze, ruwweg parallel lopende wallen lagen strandvlakten, kwelderachtige gebieden, met meren, die later grotendeels zijn drooggelegd (Egmondermeer, Bergermeer, Boekelermeer). Deze strandvlakten zijn nu in gebruik als weidegebied (en wat verderop, buiten het landgoed, als bollenveld of bedrijventerrein). De eerste bewoning in deze streken vond plaats op de beboste strandwal, daar werden onderkomens gebouwd en akkers aangelegd. Het vee werd geweid op de kwelders van de strandvlaken.

In 1573 werd bij het beleg van Alkmaar vrijwel het hele bos gekapt. Daarna werd het gebied gebruikt voor landbouw. Op diverse plaatsen in het bos kan men nu nog lage walletjes onderscheiden waarmee in die tijd de grenzen van grondbezit werden aangegeven. Toen rond 1700 de hofstede Nijenburg werd gesticht, werd de herbebossing ter hand genomen door de aanleg van statige bomenlanen, met daartussen hakhoutpercelen. Sinds die tijden diende het bos als jacht- en wandelgebied, was openbaar toegankelijk, en later werden er ook veel grote bijeenkomsten gehouden. Maar het diende ook voor houtproductie, m.n. eikenhakhout, en zelfs tuinbouw (asperges, witlof en aardbeien - Kortelingen).

Dichter bij het landhuis had het gebied een meer parkachtig karakter. Aan de noordzijde is dit aangelegd in de Franse stijl zoals die in de 18de eeuw gebruikelijk was: met rechte lijnen, in dit geval lanen die een kruis vormen, zodat er een 'sterrenbos' ontstaat. Opvallend is dat de vier kruisende lanen alle vier met een andere boomsoort zijn beplant: beuken, eiken, linden en essen. Ca. 10 jaar geleden is de essenlaan vernieuwd en zijn twee van de vier vakken gekapt om opnieuw met hakhout ingeplant te worden (zie Persbericht Natuurmonumenten). Aan de zuidkant van het landhuis heeft het parkgedeelte een heel ander karakter, daar zijn de lanen niet recht, maar kronkelig, zodat een romantisch-geheimzinnig gebiedje ontstaat. Deze quasi-natuurlijke manier om een park in te richten heet de Engelse landschapsstijl. Daarom wordt dit parkgedeelte ook aangeduid als het 'Engelse werk'. Maar ook hier zijn  verschillende lanen steeds met een andere soort bomen beplant. Naast de bomensoorten die men elder op het landgoed eveneens aantreft staat hier ook een groepje van 3 moerascypressen.

Ten noorden van het Franse Werk, over de Nijenburgerweg, is er nog een wat wilder gebied dat bekend staat als de Zondagskrocht, waarschijnlijk om dat er, waar nu een ronde grasvlakte is, een tennisbaan heeft gelegen.

Ingrijpende veranderingen in de structuur van het landgoed waren de aanleg van de spoorlijn (1865) en de aanleg van de stoomtramlijn (1896-7), en de latere bestrating van de Kennemerstraatweg. Hierdoor werd het bos feitelijk in drie delen gesplitst:

  1. het eigenlijke landgoed om het landhuis, met het Franse en Engelse Werk
  2. het middengebied
  3. het Overbos
Aan het begin van de 20ste eeuw dreigde het bezit door vererving opgesplitst te worden en daarom werd het in 1913 ondergebracht in een N.V. om het als geheel te bewaren. De oprichting van de N.V. kon niet voorkomen dat het Noordelijk deel van het bos in de jaren 20 werd omgevormd tot een villadorp, nu bekend als het Blokhovepark. Ook het zuidelijke gedeelte werd bedreigd door bouwplannen, door de N.V. financieel noodzakelijk geacht, maar door de Gemeente Heiloo als een grote bedreiging van het bos gezien. Jarenlang touwtrekken en onderhandelen resulteerden uiteindelijk in verkoop van het bos aan de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten die in 1928 definitief rondkwam, met belangrijke financiële steun van de gemeenten Heiloo en Alkmaar, en de Provincie Noord-Holland. Alleen het gedeelte aan de oostzijde van de Kennemerstraatweg was nu nog in eigendom van de N.V., maar dat bleef economisch heel moeilijk. Herhaaldelijk werden nog stukken verkocht. Uiteindelijk in 1966 werden alle aandelen van de N.V. met subsidie van de Gemeente Heiloo, de provincie en het Rijk verkocht aan Natuurmonumenten, zodat de eenheid van het Landgoed Nijenburg weer was hersteld.

In de jaren 60 was het bos opnieuw bedreigd, ditmaal door plannen om een grote aftakking van de A9 dwars door het bos te laten lopen. Er is vanuit Heiloo uitgebreid actie gevoerd om dit tegen te houden, en uiteindelijk met succes. Er ging wel een deel verloren door de aanleg van de Rondweg, maar de afslag die ongeveer ter hoogte van de Kuillaan was gedacht kwam er niet. Eind jaren 70 deed zich alweer een bedreiging voor, in de vorm van de beoogde aanleg van een gasleiding, waarvoor een strook dwars door het bos gekapt zou moeten worden. Daar is toen door bewoners actie tegen gevoerd, maar uiteindelijk bleek die leiding zonder schade aan het bos aangelegd te kunnen worden. De actiegroep  is toen omgevormd tot een Werkgroep Heilooër Bos, die tot op heden van september tot half maart twee maal per maand, op de eerste en derde zaterdag van de maand, helpt bij het onderhoud van het landgoed. Een paar jaar geleden is er een andere groep vrijwilligers aan de slag gegaan, die elke donderdagmorgen werkt in het park voor het landhuis.

Enkele bijzondere gebeurtenissen:

En recente ontwikkelingen:
N.B.: Elke derde zondag van de maand start om 10 uur vanaf de Kattenberg aan de Kennemerstraatweg een natuurwandeling onder leiding van een IVN-natuurgids. De Kattenberg ligt schuin tegenover het landhuis aan de westzijde van de straatweg. Men kan eventueel een auto parkeren aan de Nijenburgerweg, die dwars op de straatweg staat aan de oostzijde, iets meer in de richting Alkmaar. Deze wandelingen worden ook in de plaatselijke pers aangekondigd. Van volwassenen wordt een vrijwillige bijdrage van E 2,50 verwacht; voor kinderen is het gratis (graag gepast!).

Bronnen

Henk Oostendorp, Heiloo door de jaren heen. Heiloo, Drukkerij Uitkijkpost, 1994 [m.n. p. 147-56]
C. Streefkerk e.a. (red.) Heiloo voor en na Willibrord: opstellen over de geschiedenis van Heiloo. Gemeente Heiloo, 1995 [m.n. hst. 1, 13 en 14]
Weeda, E.J. et al (1985) Nederlandse Oecologische flora: wilde planten en hun relaties. 5 dln. IVN



Terug naar startpagina Heilooër Bos